राज्य कांदळवन वृक्ष : पांढरी चिपी

आपल्या महाराष्ट्राला ७२० किलोमीटर लांबीचा समुद्रकिनारा लाभला आहे. अशा या अथांग पसरलेल्या किनारपट्टीचे उत्तम संरक्षण व संवर्धनाचे काम हे नैसर्गिकरीत्या ‘कांदळवन वृक्ष’ करीत आहे. तर त्या वनस्पतींचे उत्तम संरक्षण व संवर्धन हे महाराष्ट्र वनविभागाच्या अंतर्गत ‘कांदळवन कक्ष’ म्हणजेच Mangroves Cell and Mangroves Foundation ह्या विभागाकडून केलं जातं आहे.

आपल्या सर्वांना तर माहीत आहे की, आपल्या महाराष्ट्र राज्याचा राज्य प्राणी हा ‘शेकरू’ आहे तर राज्य वृक्ष हा ‘आंबा’ आहे. राज्य फुल हे ‘ताम्हण’ आहे तर राज्य पक्षी हा ‘हरियाल’ आहे. तसेच  राज्य फुलपाखरू हा ‘राणी पाकोळी’ म्हणजेच ‘ब्ल्यु मॉरमॉन’ आहे. यामध्ये अजून वाढ म्हणजे राज्य कांदळवन वृक्ष म्हणून ‘पांढरी चिपी’ ला मान मिळालेला आहे. पांढरी चिपीचे शास्त्रीय नाव ‘sonneratia alba’ असे आहे. भारतामध्ये  महाराष्ट्र हे पहिले असे राज्य ठरले आहे की, ज्या राज्याने कांदळवनाच्या विविध प्रजातींमधून एका प्रजातीस ‘राज्य कांदळवन वृक्ष’ म्हणून घोषित केले आहे. यावरून आपल्या लक्षता आलेच असेलच की कांदळवन म्हणजेच खारफुटी वनांचे आपल्या जीवनात किती महत्त्व आहे. तसेच महाराष्ट्रामध्ये कांदळवनावर काम करण्यासाठी वनविभागांतर्गत स्वतंत्र असे कक्ष निर्माण केले आहे. हे कक्ष कांदळवनाचे सरंक्षण आणि संवर्धन करण्याचे काम करीत आहे. 

          महाराष्ट्राच्या वन वनविभागांतर्गत येणार्‍या कांदळवन कक्षाने, राज्य कांदळवन वृक्ष म्हणून ‘पांढरी चिपी’ ला मान मिळवा यासाठी अथक परिश्रम घेतले व या मागणीचा प्रस्ताव हा राज्य शासनाकडे सादर केला. या मागणीचा विचार करून राज्य सरकारने त्यावर विचारविनिमय करून पांढरी चिपीला राज्य कांदळवन वृक्षाचा बहुमान दिला. आता आपल्या सर्वांना नक्की प्रश्न पडला असेल की कांदळवनामध्ये अनेक प्रजातीच्या वनस्पती आहेत, पण मग पांढरी चिपीलाच हा मान का बर मिळाला ? याचे कारण जाणून घेण्यासाथी आपणास प्रथमतः कांदळवनाच्या महाराष्ट्रामधील उपलब्ध असलेल्या प्रजातींची माहिती असणे गरजेचे आहे. त्यानंतरच आपणास कळेल की पांढरी चिपी या प्रजातीस हा मान का मिळाला असावा !

          महाराष्ट्राच्या किनारपट्टीला लागूनच कांदळवन म्हणजेच खारफुटीचे वृक्ष पसरलेले आहेत. जगामध्ये खारफुटीच्या एकूण ७३ प्रजाती सापडतात त्यापैकी ४६ प्रजाती ह्या भारतात आढळतात व त्यापैकी २० प्रजाती महाराष्ट्राच्या किनारपट्टी लगत आढळून येतात. पण ह्या २० प्रजाती मधील काहीच प्रजाती ह्या राज्याच्या किनाऱ्यावर भरपूर प्रमाणात आढळतात. त्यामध्ये पांढरी चिपी (sonneratia alba), कांदळ (rhizophora), अँव्हीसेनिया मरीना कांदळ (avicennia marina) ह्या वनस्पती सहजपणे आढळतात. त्यामध्ये ही पांढरी चिपी (sonneratia alba) ही पुष्कळ प्रमाणात आढळून येते. या चिपींमध्येही तीन प्रजाती आढळून येतात.  एक पांढरी चिपी, (sonneratia alba) दुसरी लाल चिपी (sonneratia caseolaris) आणि तिसरी म्हणजे सोन चिपी (sonneratia apetala). यामध्ये लाल चिपी ही दुर्मिळ सापडते आणि ही आकर्षित सुद्धा दिसते, पण पांढरी चिपी ही सर्वत्र किनारपट्टी लगत आढळून येते असल्याने ‘पांढरी चिपी’ ने राज्य कांदळवन वृक्ष स्पर्धेत आपला बहुमान पटकवला व त्यास यापुढे आपल्या महाराष्ट्राचे ‘राज्य कांदळवन वृक्ष’ म्हणून संबोधले जाऊ लागले आहे.

          सदर झाडाचा विचार केला असता त्याचे आपल्याला आणि निसर्गाला बरेच फायदे आहेत. पण आपल्यापैकी बर्‍याच जणांना याबद्दल माहिती नाही. आपल्या प्रत्येक नागरिकास या आपल्या राज्यवृक्षाबद्दल माहिती असणे गरजेचे आहे. 

• झाडाचे  नाव:- पांढरी चिपी

• झाडाचे शास्त्रीय नाव:- sonneratia alba.

• या झाडाची अन्य नावे:-  Mangroves Apple Tree, भोपा (किनारपट्टीच्या लगत राहणारे कोळी लोक यास भोपा या नावाने ओळखतात.)

• झाडाची रोपणी:-  या वनस्पतीची रोपणी ही नैसर्गिकरित्या जास्त प्रमाणात होते. मात्र कृत्रिमरित्या देखील या झाडाची आपण रोपणी करू शकतो. त्याकरिता या झाडाची परिपक्व असलेली फळे गोळा करायची, नंतर ती पाण्यात भिजत ठेऊन द्यायची. त्यानंतर त्याची कात/ साल काढण्यासाठी ती फळे ज्युट पिशवीत बांधून ठेवायची व कात निघाल्यावर ती फळे रोपवाटीकेमध्ये लावायची. 

• बहरण्याचा हंगाम:- संपुर्ण वर्षभर असतो.

• झाडाचे फुल:- या झाडास वर्षभर फुले येतात. फुलांचा रंग हा पांढरा असतो व त्यांचा आकार ४ ते ५ सेमी. इतका गोलाकार कपासारखा असतो.

• फुलांचा सुगंध :- या झाडाच्या फुलाला मंद असा सुगंध आहे. त्याच्या वासाने अनेक पक्षी आकर्षित होतात व त्यावर अनेक कीटकं व मधमाशा सुद्धा आढळून येतात. तसेच हे फुल परागकण तयार करण्याचे मोठे काम करते.

• झाडाची पाने:-  याचे पान हे जाड गोलाकार असते व देठ लांबट असते. पानांची रचना ही समोरासमोर असते.

• झाडाचे फळ:- या झाडाचे फळ हे ५ ते ६ सेमी एवढं वाढत. हे फळ चांदणी सारख दिसत त्यामुळे त्याला इंग्रजीमध्ये ‘Star Apple’ किंवा ‘Mangrove Apple’ असे म्हणतात. तसेच ही फळे खाण्यासाठी देखील वापरली जातात म्हणून या झाडाला ‘Mangrove Apple Tree’ असे देखील म्हणतात.

• झाडाचा उपयोग:- सर्वप्रथम हे झाड किनारपट्टी भागात सागरी लाटांमुळे होणारे जमिनीचे नुकसान रोखते व जमिनीची धूप होऊ देत नाही. फुले ही परागकण निर्मितीचे काम करतात तसेच फळे ही खाण्यासाठी उपयोगी येतात. याचे लाकूड हे उत्तम प्रकारचे फर्निचर म्हणून काम करते. त्यापासून मोठ-मोठ्या जहाजी  बनवल्या जातात.

• झाडाची वैशिष्ठ्ये :- पांढरी चिपी ही वनस्पती ५ फुट ते १५ फुट एवढी उंच वाढते, तिचा आकार हा वेडा वाकडा असतो, तसेच ही वनस्पती सदाहरित वनस्पती आहे. या वनस्पतीची मूळे ही जमिनीत घट्ट रुतून बसलेली असतात. त्यामुळे कितीही वादळं आली तरी ते रोखण्याची यांची ताकद असते. तसेच यांच्या मुळांजवळ जरी खारट पाणी असले तरी ते त्यांच्या पांनांपर्यंत शुध्द पाणी पाठवतात आणि यांची मूळे प्रदूषण थांबवतात. तसेच मुळांजवळ अनेक परिसंस्था निर्माण होतात. यामध्ये माशांचे पुनरुत्पादन होत असते.

          चला तर वनविभागाच्या कांदळवन कक्षाने अथक प्रयत्न करून व पाठपुरावा करून आपल्या महाराष्ट्र शासनामार्फत राज्य कांदळवन वृक्ष ‘पांढरी चिपी’ ला बहुमान देऊन आपली जबाबदारी  सुयोग्य पद्धतीने पार पाडली आहे. आता वेळ आहे ती म्हणजे आपण या देशाचे एक सुजाण व सुशिक्षित नागरिक होऊन आपल्या कांदळवनाचे संरक्षण व संवर्धन करण्याची…  

लेखन : कु. क्रांती श्रीधर मिंडे